Kinabuhi, ug bili sa selebrasyon sa Bonifacio Day

Nobyembre 30, tuig 1863…

Kinsay magdahum nga kini nga adlaw mapatik sa kasaysayan sa Pilipinas nga pinakabilinhon, kay natawo ang bata nga nahimong usa sa simbolo sa kagawasan sa Pilipinas.

Si Andres Bonifacio, naila sa mga alyasa sama sa Supremo,” “Ama ng Katipunan,” “Dakilang Maralita” ug dihang nakab-ot sa Pilipinas ang 1898 Kalayaan, siya ang giila isip “The Father of the Philippine Revolution”. Molopyo si Gat Andres Tondo, ug ilado kini nga lugar sa Metro Manila isip labing bangis nga lugar, busa natawo ang bag-ong pinulungan nga siya niadto ang Hari ng Tondo. Si Gat Andres gipakatawo nila Santiago Bonifacio gikansa kaliwatan sa Taguig, ug Catalina de Castro, gikan sa dakung angkan sa Zambales.. Silang duruha, basi sa libro sa kasaysayan pulos naggikan sa kabus nga pamilya. Unom sila ka magsoon.

Nganong Andres man ang gihatag kaniya nga ngalan? Segun sa mga paryente ni Bonifacio, natawo siya sa adlaw nga piyesta sa ilang lugar kundiin ang ilang patron mao si San Andres. Kini ang rason nga gisunod sa iyang inahan ang iyang ngalan sa iyang patron. Tungod sa kakabus, wala siya nakahuman sa pormal nga pag-eskwela. Bisan pa niini, ilado kini sa malantip nga salabutan kay nakatungha pa man taman sa 3rd year high school sa usa ka pribadong tunghaan sa Manila. Dinhi nabaid ang ilang pagkamahiligon sa mga libro bahin sa kasaysayan ug rebolusyon.

Base sa Historian nga si Sylvia Mendez Ventura (2001), kinsa mitala sa libro nga Supremo: The Story of Andres Bonifacio, gihulagway ang pagkabatan-on ni Bonifacio isip poster boy, o mensahero. Nahimo usab kining tigbantay sa bodega. Namaligyag paypay, ug uban pa aron masuportahan ang iyang pamilya. Bisan pa nga wala siya nakahuman sa kolehiyo, gibasa niya ang mga sinulat ni José Rizal ug uban pang mga rebolusyonaryong awtor. Sama sa French Revolution, biographies sa mga presidente sa Estadus Unidos, mga libro sa contemporary Philippine penal and civil codes. Mahilig usab siya sa mga nobela Victor Hugo’ sama sa Les Misérables,ug ang labing sikat nga Noli Me Tángere ug El filibusterismo ni Jose Rizal. Kining tanan napatik sa historyador nga si Christopher Bonoan sa libro nga Of Books, Bolo and Bonifacio.Kini nakapalapad sa iyang panghunahuna ug naghatag kaniya sa inspirasyon sa ideya sa kagawasan. Dinhi siya nakakat-on sa pinulungan espanyol, french ug english. Ang pagbasa ug pagtuon mao ang nahimong pundasyon sa iyang pagpangulo. Unod sa mga sinulat sa kasaysayan, nga basa ni Bonifacio, ang grabe nga pag-abuso ug pagpang-api sa mga Espanyol nga Pari o Prayle batok sa mga indo, o kabus nga mga Pilipino nga nagpuyo sa kolonyal nga pagpangulo sa Espanya.

Samtang nagtaas ang iyang pangidaron, mas nahimong lamdag sa iyang mata, ug mitisok sa iyang kasing kasing ang kapait sa obligasyon nga magbayad sa buhis, pagkaulipon sa daghang Pilipinas, paspas nga pagpriso, ug walay hustisya. Tungod niini, iyang nakit-an nga dili igo ang mga reporma nga gisugyot ni Gat Jose Rizal, kinsa ilado niadto isip ilustrado, anak sa mga adunahang Pilipino apan dili kadugo ang mga kolonyalista. Dinhi niya nakita nga kinahanglan ang pisikal nga pag-asdang isip labing bilinhon nga solusyon sa hingpit nga kagawasan gikan sa Espanya. Niadtong 1892, human madakpan ug mapapahawa si Rizal, gitukod ni Bonifacio ug uban pang mga Pilipino ang Katipunan o KKK nga naila isip Kataas-taasan, Kagalang-galang na Katipunan ng mga Anak ng Bayan. Kini nga organisasyon, tinago ug nagtinguha nga sipaon ang mga kolonyalista nga mi-abusar sa gahum ug yuta sa mga Pilipino. Gigamit nila ang mga simbolo ug mga saad pinaagi sa dugo o blood compact sa tanan miyembro aron ipakita ang ilang determinasyon pinaagi sa REBOLUSYO. Ning bahina, si Bonifacio ang napili isip Supremo o lider sa Katipunan.

Nahimong duguon ang ika-19 sa bulan sa Agosto tuig 1896. Dinhi gipanguluhan ni gipangulohan ni Bonifacio ang Rebolusyon batok sa Espanya. Ang CRY OF PUGAD LAWIN, mitumaw sa libro sa kasaysayan kay sa Pugad Lawin nagsumikad ang dugoong rebolusyon. Bisan pa sa daghang kalisdanan ug kakulang sa mga armas, gipukaw sa Katipunan ang kasingkasing sa daghang mga Pilipino sa pakigbisog. Naghuman ang iyang kinabuhi sa Maragondon, Cavite niadtong Mayo 10, 1897. Subo man apan, dunay mga pagtuon nga gi-unay si Bonifacio pagpatay sa kaliwat-pinoy nga nagtraydor kaniya.

Nasayud ba kamo kung kinsa ang nagpapatay kang Bonifacio? Subay sa libro ni Ambeth Ocampo nga naguluhag Rizal Without the Overcoat, iyang gisugilon nga si Emilio Aguinaldo, ang unang presidente sa Pilipinas maoy nagmando nga sikopon si Bonifacio.

Si Aguinaldo nagmando sa pagdakop kang Bonifacio human siya nakadawat sa sulat nga si Bonifacio kuno responsabli sa pagsunog sa usa ka baryo ug nagmando sa pagsunog sa balay-pari ug simbahan sa Indang tungod kay ang mga tawo wala makahatag sa gikinahanglan nga mga suplay ug pagkaon. Daghang mga lider sa Indang, lakip si Severino de las Alas (usa ka loyalista ug suporter ni Bonifacio), mipresentar kang Aguinaldo sa daghang reklamo batok kang Bonifacio nga ang mga tawo sa Supremo nangawat sa mga kabaw ug uban pang hayop sa uma gamit ang ilang puwersa, ug gipatay kini alang sa pagkaon. Niadtong Abril 25, usa ka grupo sa mga tawo ni Aguinaldo nga gipangulohan ni Colonel Agapito Bonzón ug Major José Ignacio “Intsik” Paua nakasugat kang Bonifacio sa iyang kampo sa baryo Limbon, Indang. Nagtoo si Bonifacio nga but-an ug respetado ang duruha. Apan sa musunod adlaw nasurprisa si Bonifacio ug midumili pag-uban kanila dihang siya gisikop. Sama sa gilauman, ang pagsukol ni Bonifacio maoy nahimo niyang katapusan.

Gipusil siya bukton ni Bonzón, ug si Paua misulay sa paghansak sa kutsilyo sa iyang liog apan napugngan sa usa sa mga tawo ni Bonifacio nga naghalad nga siya na lang ang mamatay si Gat Andres. Ang igsoon ni Andrés nga si Ciriaco gipusil ug namatay, samtang ang laing igsoon nga si Procopio gibunalan, ug ang iyang asawa nga si Gregoria posibleng giabusohan ni Bonzón. Gikan sa Indang, si Bonifacio nga gutom ug samaran gidala pinaagi sa pagputos kaniya sa tela padulong sa Naic, Cavite, nga nahimong headquarters ni Presidente Aguinaldo.

Mayo 5, 1897, gidala sa hukmanan si Bonifacio ug ang iyang igsoon nga si Procopio sa Maragondon Cavite. Ang kaso? Sedisyon, ug pagtraydor o treason sa administrasyon ni Aquinaldo, lakip na ang pakigkonsabo nga ipapatay ang president. Sama sa kangaroo court, ang mga huwes puro mga tawo ni Aguinaldo ug walay tsansa nga maka-ikyas sa bug-at nga silot ang magsoong Bonifacio. Kini nagpakita nga sa mismong kamot sa iyang isigkaliwatan, wala siya hatagi sa patas nga pagdungog ug nakombikto sa mga sala nga ingon pa niya, wala nila sugdi.

Subay sa sinulat sa historyador nga si Teodoro Agoncillo sa libreo nga History of the Filipino People (8th ed.), Quezon City. Si Apolinario Mabino misulat nga ang magsoob BONIFACIO gipatay sa bukid sa Maragondon niadtong May 10, 1897.

Daghang mga higala sa managsoong Bonifacio nga gipasanginlag mga rebelde sa bukid ang naglagot ug gikastigo ang gihimo sa korte ni Aguinaldo, kinsa mikombikto kang Gat Andres taliwala sa kakulang sa ebidensya. Dinhi napukaw ang mga grupo nila Emilio Jacinto ug Macario Sakay kinsa maoy nagpadayon sa kalihukan sa Katipunan ug wala giila ang pagkapresidente ni Aguinaldo kay tataw nga buta kini sa kamatuoran ug gipuy-an ang kasina kay bisan siya nasayud nga wala niya makuha ang tanan kasing kasing ug simpatiya sa iyang mga kaliwat pinoy.

Kining tanan, subay lamang sa mga nanganlan nako nga mga historian sa Pilipinas. Mahimo ninyo kining supakon, ilabe kung kaliwat ninyo ang pamilya Aguinaldo. Apan, makabungog ang mitumaw nga kamatuoran sa kinabag-ang pagtuon.. Si Bonifacio, wala namatay sa pakigduelo sa mga Espanyol, apan, gipatay sa iyang kaliwat Pilipino.

Karon, nganong mamugna man ang selebrasyon sa Bonifacio Day o walay Aguinaldo Day? Niadtong tui 1921 pinaagi kang senador Lope Santos, gi-implementar ang

Republic Act No. 2946 nga dumdumon sa Pilipinas ang pagkamabayanihon ni Gat Andress. Dihang milingkod pagkapresidente si Elpidio Quirino sa tuig 1962 opiyal kining ginganlanag National Heroes’ Day ug Bonifacio Day pinaagi sa usa ka Executive Order. Tumong niini nga matutukan ang paghinumdom sa kinabuhi ug mga sakripisyo ni Andres Bonifacio. Gipili ang Nobyembre 30, ang iyang adlaw nga natawhan, timaan sa pagtahod sa iyang papel isip Supremo sa Katipunan.Alang kanatong mga millinials ug gen-z, ang selebrasyon nagpadumdum kanato nga sa matag usa, adunay kinaiya nga pana-ambit si Bonifacio sa atong kasing kasing ug panghuna-huna. Usa niini ang pag-asdang kung gikinahanglan ilabe na nga anaa sa krisis ang Pilipinas tungod sa dakung iskandlo sa Department of Public Works and Highway’s flood control project. Binilyon o Trilyones nga salapi ang nakawkaw sa mga tawong nahupot sa gahum ug gi-abusuhan ang gahum aron makapamulsa sa salapi nga gikan sa buwis sa katawhan.

Kung niadto silang mga sumusunod ni Bonifacio migisi sa cedula, dakung hagit usab sa mga napili nga opisyal sa gobyerno nga bag-ohon niya ang konstitusyon aron malikayan ang lapad nga pagpangurakot. Ang iyang sakripisyo ug pagpangulo nakahatag sa inspirasyon sa katawhan, apan dugo ug kinabuhi ang ikibali sa ilang gilusad nga rebolusyon. Kini usa ka pahinumdom nga ang kagawasan dili lang ihatag, apan pangitaon ug makab-ot sa katawhan mismo.

Apan sa pagpangita nato sa sulosyon, ning bag-ong panahon, dili na sibo ang dugoong rebolusyon. Ang kinahanglan natong mga millenials ug Gen-Z, panaghiusa. Panaghi-usa pinaagi sa pagdasig sa mga masaligan nga mga magbabalaod nga magmugna sa balaod nga mupakang sa hait nga silot batok sa mga kawatan nga opisyales sa gobyerno. Saligan nato ang proseso. Sama sa imbestigasyon, pagdungog, ang mga korte, ug pakusgon ang prosekusyon aron masuta ang kamatuoran sa mga gi-akusahan.

Ning panahuna, tama gihapon si Bonifacio, kinahanglan ang rebolusyon, apan PEACEFUL REVOLTION. Pinaagi sa panawagn sa mga nakasala nga mu-angkon ug mubiya sa ilang posisyon kung aduna pay konsensya ug moral nga pag-ila sa ilang obligasyon sa katawhan. Ang hiniusang pag-ampo, usa gihapon sa klase sa peaceful revolution nga malamdagan ang mga kawatan, makonsensya, muuli sa ilang gikawat kung adunay pay nahibilin, ug sila na mismo ang magpapriso sa ilang kaugalingon. Wala may imposibli sa pag-ampo ug panaghiusa. Kini nga rebolusyon, wala mu-awas nga dugo apan, usa ka klase sa kalihukan nga makaluwas sa katawhan ug sa imahe sa gobyerno. Isaulog nato ang adlaw ni Bonifacio pinaagi sa pagpanamin ug pag-ampo! Asdang alang sa kalinaw, dili gamit ang armas ug bolo, apan asdang gamit ang panaghiusa ug pag-ampo!